DI TÍCH LỊCH SỬ CẤP TỈNH
DÒNG HỌ NGUYỄN ĐÌNH TRUNG TÔN
Dòng họ Nguyễn Đình ở xã Xuân Sơn ngày nay là một trong 15 chi phái của dòng họ Nguyễn Đình Đại tôn xã Nghi Hợp huyện Nghi Lộc, là nơi cách đây trên 600 năm là đất Thượng Xá, Huyện Chân Phúc, Phủ Đức Quang, Quận Hoan Châu, thuộc quốc gia Đại Việt thời Lê Sơ. Tiêu biểu con cháu họ Nguyễn Đình lúc bấy giờ, giúp vua Lê Lợi là Đức Tổ Thái Sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí.
Riêng chi phái ở Làng Đa Văn, xã Xuân Sơn ngày nay, cũng có từ thời xa xưa, khi quê hương lúc bấy giờ còn gọi là Kẻ Choắn, rồi đổi tên thành Đa Viện, nay là Đa Văn xã Xuân Sơn. Người con thứ 13 của Đức tổ Nguyễn Xí là Đức Tổ Đồng Dần, con là Đồng Tân và Cháu Đình Điều về xây cơ lập nghiệp trên mảnh đất này có trên 300 năm.
Tiêu biểu con cháu chi phái ở Đa Văn xã Xuân Sơn là thần tổ Trà Sơn, huý Nguyễn Đình Kiên, tự Như Ngọc tham gia phụng mệnh Cần Vương, hy sinh tại Dịch Cầu Hạn Ngữ, được Vương triều lúc bấy giờ phong Thiên hộ chức Bá hộ quan, kim triều gia tặng Đương Cảnh Thành Hoàng, thần tổ Thượng Đẳng. Ngoài ra còn có Thần tổ Nam Sơn, Thần tổ Đông Sơn ở các chi khác thờ phụng.
Nhà Thờ gồm Thượng Điện, Trung Địên và Hạ Điện được toạ lạc trên dãy Rú Cuồi, với vị trí địa lý “ Tiền Chu Tước, Hậu Huyền Vũ, Tả Thanh Long, Hữu Bạch Hổ” linh thiêng và trầm khí hào kiệt.
Nhà thờ được xếp hạng di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh vào ngày 06 tháng 01 năm 2013 theo Quyết định số 216-QĐ.UBND.VX.
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước của dân tộc. Con cháu dòng họ Nguyễn Đình đã có 148 người tham gia kháng chiến, đã có 16 người anh dũng hi sinh, hàng chục thương binh, bệnh binh đã để lại một phần xương máu của mình nơi chiến trường.
Ngoài ra, dòng họ đã sớm thành lập ban khuyến học của họ tộc, đã kịp thời động viên con, cháu thi đua học tập tốt. Hiện nay, dòng họ Nguyễn Đình đã có 4 người là giáo sư, tiến sỹ; 8 người là Thạc sỹ; 135 người có trình độ Đại học và Cao đẳng là 35 người; giáo viên các cấp có 65 người.
Trong lĩnh vực phát triển kinh tế xã hội. Con cháu dòng họ Nguyễn Đình đã tích cực lao động, sản xuất, góp phần cùng nhân dân xã nhà đưa quê hương Xuân Sơn ngày càng đổi mới.
Con cháu hậu duệ của dòng họ Nguyễn Đình trên quê hương Xuân Sơn đã phát huy truyền thống, tích cực tham gia đóng góp nhân tài, vật lực xây dựng quê hương, đất nước.